Przewodnik po Triduum Paschalnym

Wielki Tydzień – Tajemnica Męki, Śmierci i Zmartwychwstania

Najważniejszym zagadnieniem okresu przygotowania do Świąt Zmartwychwstania jest Męka Chrystusa. Jest to temat przewodni Wielkiego Tygodnia a w nim Triduum Paschalnego. Początek Wielkiego Tygodnia stanowi Niedziela Palmowa, przypominająca triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy (por. Mt 11,1-11a; Łk 19,29-44; J 12,12-14). Czas ten w historii nosił również nazwę „Tydzień cierpienia”. Początków świętowania Niedzieli Palmowej należy szukać w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w Jerozolimie. Tutaj w sobotę wieczorem odbywała się procesja z Betanii do Jerozolimy, która miała charakter radosnego powitania Chrystusa. W Rzymie była to niedziela Męki Pańskiej, podczas której odczytywano pasję z Ewangelii Mateusza. Procesja w liturgii papieskiej rozpoczynała się poza miastem i zmierzała do jednego z kościołów w mieście. W procesji niesiono Ewangelie lub Najświętszy Sakrament. Posoborowa odnowa liturgii Niedzieli Palmowej podkreśla królewskość Mesjasza by potem przejść do Jego uniżenia w męce. Procesja w tą niedzielę jest upamiętnieniem wspomnianego już wjazdu Jezusa do Jerozolimy jak również kroczeniem Ludu Bożego z Chrystusem ku ofierze, którą jest Msza św.

Triduum Paschalne, szczyt roku liturgicznego rozpoczyna się liturgią Wielkiego Czwartku, mianowicie Mszą Wieczerzy Pańskiej, kończy II Nieszporami Niedzieli Wielkanocnej. Wyrażenie „triduum” tłumaczone jako trzy dni nie ma na celu wyliczenia kolejnych dni, ale skupienie uwagi na trzech fazach misterium paschalnego: wieczerzy, śmierci na krzyżu, spoczynku w grobie i zmartwychwstania. Warto zaznaczyć, że pierwotnie Triduum Paschalne było czasem przygotowania, zaś obecnie, po reformie Soboru Watykańskiego II dni te stanowią już celebrację obchodu święta Paschy.

Wielki Czwartek

Z Wielkim Czwartkiem związane jest błogosławienie olejów stosowanych przy sakramentach. W pierwszych wiekach papież sprawował w ten dzień tylko Mszę Wieczerzy Pańskiej, zaś biskupi odprawiali rano Mszę św. w celu pobłogosławienia oleju katechumenów i chorych. Obecnie w wielkoczwartkowy poranek biskupi w otoczeniu prezbiterium sprawują Mszę św. (przeważnie w kościołach katedralnych), podczas której dokonuje się pobłogosławienie olei używanych przy sakramentach jak również, od czasu papieża Pawła VI odnowienie przyrzeczeń kapłańskich złożonych w dniu święceń. Natomiast w początkach chrześcijaństwa w Jerozolimie w ten dzień sprawowano dwie Msze święte. Pierwszą w godzinach południowych, która była zamknięciem okresu Wielkiego Postu, drugą zaś sprawowano na Kalwarii w celu upamiętnienia ustanowienia Eucharystii.

W odnowionej liturgii Wielkiego Czwartku Msza Wieczerzy Pańskiej jest spełnieniem i zrealizowaniem zapowiedzianej Paschy, równocześnie jest anamnezą, czyli przypomnieniem tego, co Chrystus polecił czynić na swoją pamiątkę. Wielki Czwartek stanowi pierwszą epifanię (objawienie) chwały Boga. Podczas wieczornej liturii ma miejsce obrzęd obmycia nóg. Początkowo był on zarezerwowany tylko dla biskupów, dziś zaś zaleca się, aby był on w każdej parafii. Gest ten nie jest tylko naśladowaniem czynu Chrystusa, lecz jest włączeniem się w objawioną miłość Boga, jest przyjęciem zbawczego czynu Chrystusa. Obrzęd ten przewidziany jest po Ewangelii i homilii. Gdy mowa jest o samej liturgii, godnym uwagi są słowa Modlitwy Eucharystycznej tuż przed przeistoczeniem, gdzie podczas codziennej celebracji kapłan mówi:

On to, gdy dobrowolnie wydał się na mękę,
wziął chleb i dzięki Tobie składając,
* łamał i rozdawał swoim uczniom, mówiąc. (II Modlitwa Eucharystyczna)

W ten jeden wyjątkowy dzień celebrans dodaje określenie „dzisiaj”, zatem mówi:

On to w dzień przed męką
* za zbawienie nasze i całego świata, to jest dzisiaj,
wziął chleb w swoje święte i czcigodne ręce.

Po Komunii następuje przeniesienie Najświętszego Sakramentu do odpowiednio ozdobionej kaplicy, bądź wyznaczonego w kościele miejsca. W Polsce miejsce to określanie jest mianem ciemnicy. Stanowi ono nawiązanie do pojmania Jezusa. Kolejnym obrzędem tej liturgii jest zdjęcie obrusów z ołtarza i wyniesieni bądź zasłonięcie krzyży. Dla Ojców Kościoła obrzęd obnażenia ołtarza nawiązuje do opuszczenia Chrystusa przez najbliższych i pozbawienia Go szat przed ukrzyżowaniem. W związku z bezpośrednim wejściem w tajemnicę męki po uroczystym śpiewie Gloria podczas Mszy św. milkną organy i wszystkie dzwonki, zaś ich miejsce zajmują drewniane kołatki. Co ważne, a może czasem niedostrzegalne, liturgia ta nie kończy się błogosławieństwem.

Wieki Piątek

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa w Jerozolimie wierni w ten dzień gromadzili się w Wieczerniku, aby następnie udać się na Golgotę, gdzie biskup ukazywał krzyż do uczczenia. Źródła wczesnochrześcijańskie świadczą o poście w ten dzień. Obecnie jest to jedyny dzień w roku liturgicznym, gdy nie sprawuje się Eucharystii. Na odnowioną liturgię Wielkiego Piątku składa się liturgia słowa z modlitwą powszechną, adoracja krzyża, Komunia św. i procesja do grobu Pańskiego. Czytany w ten dzień opis męki w ujęciu św. Jana podkreśla królewska godność Chrystusa, zaś czerwony kolor szat liturgicznych jest nie tyle kolorem męczeństwa, ile królewskiej purpury. Czerwona purpura, najbardziej rozpowszechniona wyrażała dostojeństwo i najgłębszą godność. W adoracji krzyża ważne jest ujęcie całego misterium paschalnego, gdyż nie ukazuje się krzyża w oderwaniu od zmartwychwstania. Antyfony przy tej adoracji wyrażają powiązanie śmierci na krzyżu ze zmartwychwstaniem. Liturgia Wielkiego Piątku rozpoczyna się, bez znaku krzyża, od modlitwy w ciszy. Wierni klęczą, zaś celebrans pada na twarz przed obnażonym ołtarzem. Modlitwa powszechna tego dnia obejmuje wszystkich ludzi. Wierni modlą się za: Kościół Święty, Papieża, wszystkie stany Kościoła, Katechumenów, o jedność chrześcijan, za Żydów, niewierzących w Chrystusa, niewierzących w Boga, rządzących państwami, za strapionych i cierpiących. Również wygląd tej Modlitwy jest wyjątkowy. Rozpoczyna ją podanie intencji i chwila ciszy, samą modlitwę w danej intencji śpiewa kapłan z rozłożonymi rękami. Po Komunii Świętej, na czas której na ołtarz powraca obrus i świece, następuje procesja przeniesienia Najświętszego Sakramentu do grobu Pańskiego. Rozpoczyna się adoracja Chrystusa w grobie, która według polskiej tradycji potrwa do liturgii Wigilii Paschalnej.

Wielka Sobota i Wigilia Paschalna

Wielka Sobota jako taka nie ma osobnych celebracji. W Polsce jest zwyczaj, aby w tym dniu święcić pokarmy spożywane w wielkanocny poranek. W innych krajach natomiast zwyczajem jest nabożeństwo zwane Godziną Matki. Związane jest ono z Maryją, która jako pierwsza przeżywała ból spowodowany śmiercią Syna i w nadziei oczekiwała Jego zmartwychwstania. Rano recytuje się (chórowo) Godzinę Czytań i Jutrznię, dawniej były to tzw. Ciemne Jutrznie. W związku z tym Wielka Sobota związana jest przede wszystkim z Wigilią Niedzieli Zmartwychwstania.

W wielowiekowej historii Kościoła Wigilia Paschalna miała zawsze ważne miejsce.

Misterium paschalne swoimi korzeniami sięga największego święta w religii żydowskiej – Paschy. Było to wspomnienie wyzwolenia Izraelitów z niewoli egipskiej i doprowadzenie ich do Ziemi Obiecanej. W początkach III w. Pascha przedłużona została do 50 dni, do Pięćdziesiątnicy. Były to dni szczególnej radości. Sama struktura liturgii Wielkanocnej składała się z: poszczenia, modlitwy za Żydów i grzeszników, czytania, przepowiadania, Eucharystii i uczty braterskiej. Pascha stała się oczekiwaniem eschatycznego przyjścia Pana. Świętowanie Paschy rozumiano jako jedno wydarzenie zbawcze. Składało się ono z dwóch elementów: śmierci i zmartwychwstania, które w zależności od Kościołów były bardziej lub mniej eksponowane. Święty Augustyn nazywał Wigilię Paschalną matką wszystkich wigilii (mater omnium vigilianum). Podkreślało to centralne znaczenie Wigilii Paschalnej w życiu Kościoła. Główne miejsce zajmowała w niej Liturgia Słowa. Składała się ona z wielu czytań, których liczba wahała się od 5 (Syria) do 15 (Bizancjum).

Obecnie Liturgia Wigilii Paschalnej składa się z 4 części.

Pierwszym elementem Wigilii Paschalnej jest poświęcenia ognia i przygotowanie paschału. Należy tu zaznaczyć, iż według przepisów liturgicznych Wigilia Paschalna powinna rozpocząć się po zapadnięciu zmroku. Wtedy bardziej podkreślone zostaje symboliczne znaczenie światła paschału. Po wprowadzeniu Paschału do Kościoła rozpoczyna się Exultet – orędzie wielkanocne śpiewane przez diakona, które może mieć dwie formy: krótszą lub dłuższą. Exultet jest pieśnią głoszącą radość ze zbawienia. Ogłasza ziemi wolność od mroku co świat okrywa, wolność od grzechu i śmierci, które pokonuje Zmartwychwstały Chrystus.

Drugim elementem liturgii Wigilii Paschalnej jest Liturgia Słowa. Składa się ona z dziewięciu czytań: 7 ze Starego i 2 z Nowego Testamentu. Po każdym czytaniu następuje psalm i mówiona przez kapłana modlitwa. Siedem czytań ze Starego Testamentu dotyczy kolejno: stworzenia świata (Rdz 1,1-2,2), ofiary Abrahama (Rdz 22,1-18), przejścia przez Morze Czerwone (Wj 14,15-15,1), zapowiedzi Nowej Jerozolimy (Iz 54,5-14), zbawienia dostępnego dla wszystkich (Iz 55,1-11), źródła mądrości (Ba 3,9-15.32-4,4) oraz nowego serca i nowego ducha (Ez 36,16-17a.18-28). Po ostatnim czytaniu ze ST, psalmie i modlitwie po nim zapala się świece ołtarzowe, a kapłan intonuje hymn Chwała na wysokości Bogu. W jego czasie biją dzwony. Następnie kapłan odmawia kolektę prosząc o wzbudzenie ducha dziecięctwa otrzymanego na chrzcie świętym a przez to służenie Bogu z całkowitym oddaniem. Na koniec lektor odczytuje fragment z Listów Apostolskich, po czym śpiewane jest uroczyste Alleluja i odczytana zostaje Ewangelia oraz wygłoszona homilia,.

Następnym, trzecim elementem jest Liturgia Chrzcielna. W przypadku obecności katechumenów lub dzieci do chrztu następuje błogosławieństwo wody chrzcielnej oraz udzielenie sakramentów chrztu i bierzmowania (gdy jest obecny biskup). Po zakończeniu obrzędów chrztu i bierzmowania następuje odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych

Ostatnią częścią Wigilii Paschalnej jest Liturgia Eucharystyczna. Ma ona swój własny formularz.

Zakończenie Wigilii Paschalnej stanowi procesja rezurekcyjna głoszące radość zmarwtywchstania Chrtusa. Może ona być bezpośrednio zakończeniem liturgii Wigilii Paschalnej, bądź rozpoczynać Mszę świetą w Wielkanocny poranek.

Autor: Klaudia Karwacka
Tekst jest częścią artykułu opublikowanego na łamach Posłańca Ducha Świętego (kwiecień-czerwiec 2014)